معرفت خداوند و شناخت عقلانى نسبت به ذات و صفات او اولین مرتبه از مراتب کمال نظرى انسان است وقتى عقل انسان وجود خداى خالق قادر متعال را بپذیرد نخستین شرط حرکت به سوى او را به دست آورده است ولى هر حرکتى علاوه بر شناخت نیازمند انگیزه است شناخت به تنهایى نمى‏تواند انسان را به حرکت آورد به ویژه اگر حرکت در جهت و مسیر خاصى دشوار باشد. شناختى مى‏تواند انسان رابه حرکت آورد که شوق‏انگیز باشد و اشتیاق انسان وقتى برانگیخته مى‏شود که نتیجه حرکت خود را لذت آور، سعادت بخش و کمال آفرین بیابد. کسى که لذت عملى را چشیده باشد و خوشى حاصل از کارى را تجربه نموده باشد اشتیاق بیشترى براى انجام آن عمل دارد به خصوص اگر تجربه به او نشان دهد که با تکرار آن عمل لذت و خوشى بیشترى پدید مى‏آید نه آن که لذت حاصل از آن عمل یک نواخت و ملال آور شود لذت‏هاى جسمانى مانند لذت خوردن و آشامیدن در صورتى که از حد معینى تجاوز کنند به رنج و ناخوشى بدل مى‏شوند لذیذترین غذاها وقتى که زیاد خورده شودند لذت بخش نخواهند بود و موجب زیان جسم و تنفر روح مى‏گردند. اما لذات معنوى این گونه نیستند یعنى تکرار آنها موجب دلزدگى نمى‏شود و هر بار که تکرار مى‏شوند لذت بیشترى به همراه مى‏آورند. اگر شناخت انسان نسبت به یک حقیقت نشان دهنده وجود کمال و لذتى خاص در اثر عملى خاص باشد انگیزه اولیه براى انجام عمل پدید مى‏آید. براى روشن شدن مطلب دو شناخت را با هم مقایسه مى‏کنیم اگر کسى ارتفاع قله دماوند را بداند هیچ گاه به خاطر این آگاهى انگیزه حرکت به سوى فتح قله را نخواهد یافت چنین شناختى حرکت آفرین نیست ولى اگر کسى بداند که با فاتحان قله دماوند جایزه‏اى گرانبها مى‏دهند انگیزه حرکت در او پدید خواهد آمد آن گاه رنج این سفر را با جایزه آن مقایسه مى‏کند و اگر جایزه را به قدر کافى ارزشمند بیابد، رنج فتح قله را بر خود همواره مى‏سازد. شناخت خدا و صفات او از نوع شناخت‏هایى است که حرکت آفرین است زیرا انسان موحد مى‏داند که جهان مخلوق خداوندى علیم است و او مختار است که راه حرکت به سوى خدا را انتخاب کند و اگر چنین کند به برترین لذت‏ها و پایدارترین سعادت و کمال دست مى‏یابد پس براى درک این لذت و کسب این کمال باید حرکت کرد این آگاهى شوق آفرین است ولى کافى نیست زیرا کسى که از وجود سعادت و لذتى به سبب گواهى عقل یا اخبار دیگران باخبر مى‏شود به اندازه کسى که لذت و سعادتى را چشیده باشد اشتیاق به درک آن را ندارد. بنابراین مى‏توان شناخت کسى را که آن لذت را تجربه کرده است شناختى عمیق‏تر و حرکت آفرین‏تر دانست. با توجه به توضیحات فوق ایمان فوق ایمان را این گونه تعریف مى‏کنیم ایمان معرفتى است شوق آفرین و حرکت بخش به حقیقت متعالى که در نتیجه شناخت عقلانى پدید مى‏آید و در اثر تجربه عملى رشد مى‏کند و در گفتار و رفتار فرد تجلى مى‏یابد.

ایمان به چیزى بیشتر از شناخت عقلانى و یا یقینى است. ایمان، یقین توأم با عمل و عشق است. با توجه به مطالبى که قبلا درباره یقین و مراتب آن گفتیم مى‏توان مراتب علم الیقین و بالاتر از آن را معرفت توأم با ایمان دانست زیرا انسان مؤمن در اثر عمل صالح و ریاضت‏هاى شرعى یقین خود را بالإ؛ مى‏برد. این گونه ریاضت‏ها و اعمال صالح در اثر اشتیاق به حقیقت شناخته شده صورت مى‏گیرند و در انسان مؤمن تجربه‏اى پدید مى‏آورند که از سویى شناخت نزدیک‏تر و عمیق‏تر است و از سویى دیگر موجب اشتیاق بیشتر و عمل افزون‏تر مى‏شود.

بنابراین شناخت یقینى عقلانى مطابق با واقع که آن را علم مى‏نامیم شرط لازم و مقدمه ضرورى ایمان است ولى ایمان چیزى فراتر از علم است ایمان علاوه بر علم اشتیاق و عمل را نیز به همراه دارد چه بسا انسان‏هایى که با وجود داشتن علم ایمان نمى‏آورند و به مقتضاى علم خود عمل نمى‏کنند.

فرعون و پیروان او نمونه انسان‏هایى هستند که با وجود داشتن علم یقینى ایمان نیاوردند. موسى آیات روشن‏گر خدا را به آنان عرضه کرد و آنها به درستى سخن او یقین کردند ولى با او به مبارزه و مخالفت پرداختند: { وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ}[النمل :14]؛ و با آن که دلهایشان بدان آیات خدا یقین داشت از روى ظلم و تکبر آن را انکار کردند. پس ببین فرجام فسادگران چگونه است.مخالفت فرعون با موسى در حالى که شاهد معجزات موسى بوده است. دیگران و از جمله ساحرانى که فرعون براى مقابله با موسى استخدام و خداى موسى ایمان آوردند و در زبان و عمل به ایمان خود وفادار ماندند. آنان پس از مشاهده معجزه موسى بى‏درنگ به سجده افتادند و ایمان خود را به پروردگار موسى اعلام داشتند. آنها حتى از تهدید و خشونت فرعون نهراسیدند و وحشت شکنجه و نابودى آنان را از ایمانشان جدا نکرد.

در این جا پرسش مهمى مطرح مى‏شود: چرا علم به تنهایى موجب ایمان نمى‏شود؟

موانع ایمان

چنان که قبلا اشاره کردیم ایمان آوردن عملى اختیارى است یعنى انسان به اختیار خود حرکت به سوى حقیقت متعالى عالم؛ یعنى خداى خالق جهان را آغاز مى‏کند. بنابراین علاوه بر علم اراده نیز در ایمان مؤثر است عوامل مؤثر در اراده و اختیار انسان اگر با ایمان سازگار باشند انسان مى‏تواند طریق ایمان را برگزیند و اگر با آن ناسازگار باشند انتخاب ایمان دشوار خواهد بود؛ بنابراین براى رسیدن به ایمان باید موانع ایمان را شناخت و راه مبارزه با آن را آموخت.

دیگر آن که عواملى همچون دنیا پرستى، سطحى نگرى، رذایل نفسانى و... حتى اگر مانع شناخت حقیقت نشوند در موارد بسیارى مانع از دل بستن به حقیقت و عمل کردن به مقتضاى آن مى‏شوند یعنى این موانع حتى اگر در مرحله شناخت که شرط لازم ایمان است کارگر نباشند در مرحله تحقق شرط کافى ایمان و التزام عملى و حرکت به مقتضاى معرفت، مؤثر مى‏افتند و مانع ایمان مى‏شوند براى مثال رذایل نفسانى همچون برترى‏طلبى و تکبر درباره فرعون و فرعونیان مانع شناخت آنان نبوده است ولى مانع پذیرش عملى حقیقت شده است چنان که در آیه 14 سوره نمل دیدیم آنان با وجود یقینى که به آیات الهى یافتند با آن مقابله نمودند. علت انکار و مقابله آنها همان طور که در آیه ذکر شده است ظلم و تکبرى بود که نفسهایشان را آلوده ساخته بود. فرعونیان انسان‏هایى فاسد بودند و عاقبت مفسدین محرومیت از ایمان است، حتى اگر عقول ایشان حقیقت را دریابد و به آن یقین آورد.

آثار ایمان

ایمان به خداوند متعال زندگى را به سوى امور معنوى و متعالى جهت مى‏بخشد و شور حرکت و تلاش را در انسان افزایش مى‏دهد. انسان مؤمن لذت و کمالى را خواستار است که هیچ لذت دنیایى و کمال مادى به ارزش و مطلوبیت آن نمى‏رسد پس شوق او در خواستن این لذت و کمال بیشتر از شوق کسانى است که خواستار لذت و کمالات مادى هستند.

ایمان به وجود خداوند حکیم و توانا موجب مى‏شود که جهان را هدف دار بدانیم. هدف آفرینش کمال و سعادت انسان است پس نظم جهان به گونه‏اى است که مانع کمال و سعادت انسان نمى‏شود. این اعتقاد موجب آرامش واطمینان در انسان مى‏شود. انسان با امید به آینده تلاش مى‏کند و به سوى کمال حرکت مى‏نماید. انسان مؤمن در اثر شکست ظاهرى ناامید نمى‏شود، زیرا خداوند را ناظر بر عمل خویش مى‏داند و معتقد است که نظام عادلانه هستى، تلاش خالصانه او را براى رسیدن به کمال نادیده نمى‏گیرد و پاداش زحمات او به او داده خواهد شد: { إِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ}[التوبة : 120]؛ همچنین پیروزى ظاهرى نیز موجب غرور مؤمنان نمى‏شود زیرا مى‏دانند که همه پیروزى‏ها در اثر لطف و امداد خداوند است:{ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَـکِنَّ اللّهَ رَمَى} [الأنفال:17]

ایمان به خداوند و دین الهى به بهبود روابط اجتماعى نیز از دو جهت کمک مى‏کند انسان متدین از سویى رعایت حقوق دیگران را تکلیف شرعى خود مى‏داند و معتقد است اگر حقوق دیگران را پایمال کند با تنبیه و عذاب الهى مواجه خواهد شد و ترس از عقاب الهى او را وادار مى‏کند که حقوق انسان‏هاى دیگر را رعایت کند و از سوى دیگر معتقد است کمک و یارى به انسان‏هاى دیگر موجب خشنودى خداوند است. پس با احسان و نیکى به دیگران، پاداش الهى را دریافت مى‏کند و افزون بر آن رابطه خود را با خدا تقویت مى‏کند.

یکى دیگر از آثار اجتماعى ایمان به خداوند، تعهد مؤمنان به اصلاح نظام اجتماعى است. انسان مؤمن به سبب تکلیف دینى، خود را متعهد مى‏داند که در برپایى نظام اجتماعى عادلانه تلاش کند و نیز مساعد ساختن محیط اجتماعى را براى تحقق کمالات انسانى، مطلوب و موجب تقرب به خداوند مى‏داند. او معتقد است در اجتماعى که ارزش‏هاى الهى بر آن حاکم است رسیدن به کمالات انسانى امکان‏پذیر است و انسان‏هاى بیشترى مى‏توانند به هدف خلقت خویش نزدیک شوند. تهیه: محمد عادل